Podcast me Ardit Bidon: Oferta ime për Sarandën e Delvinën

Podcast me Ardit Bidon: Oferta ime për Sarandën e Delvinën

Një përfaqësim dinjitoz, zgjidhja përfundimtare e hipotekave, shërbime publike më efikase dhe një vizion i ri për turizmin janë shtyllat e ofertës së tij. Si mundet riviera shqiptare të kalojë nga një destinacion sezonal në një motor të qëndrueshëm zhvillimi? Si mund të shndërrohet potenciali i saj i pashfrytëzuar në mirëqenie për banorët? Një episod që sjell zgjidhje konkrete për të ardhmen e zonës.

Bido flet edhe për sfidën e integrimit evropian, si dilema e këtyre zgjedhjeve, për përvojën e tij të suksesshme në menaxhimin e një institucioni të rëndësishëm si Arkivat dhe për rrënjët e tij familjare.

Intervista e plotë:

Moderatori: Mirë se vini në episodin e trembëdhjetë të podcast-it “Majtas”, një hapësirë diskutimi konstruktive e politikave publike dhe shpesh herë edhe mbi politikat e majta. Sot kam nderin të kem të ftuar zotin Ardit Bido, tashmë lajm ekskluziv, kandidat për deputet në qarkun e Vlorës dhe mund të themi ish-drejtor i Arkivave në Republikën e Shqipërisë.
Bido: Faleminderit shumë për ftesën. Besoj s’është aq ekskluziv se këto dy ditë kanë dalë emrat, edhe ka nisur fushata, kështu që…
Moderatori: Po, janë përfolur, është e vërtetë. Shumë faleminderit që erdhët në “Majtas”!
Bido: Kënaqësi.
Moderatori: Në fakt, tashmë edhe vetë diskutimi do të jetë pak më tepër politik le të themi, sesa nga pjesa historike, institucionale, në të cilën ju keni përvojë të gjatë. Nga historia në politikë, Ardit, përse tani dhe përse Partia Socialiste?
Bido: Unë besoj se është çasti i duhur për të bërë ndryshimin e madh. Këto zgjedhje kanë dy sfida të mëdha: sfida e parë, e cila është politike kombëtare, është dallimi mes progresit drejt Bashkimit Evropian dhe stanjacionit. Dhe besoj kësaj nevojitet që t’i japin përgjigje shqiptarët në 11 maj me votën e tyre, në mënyrë të qartë dhe të pastër, në mënyrë që ne të arrijmë një dritare, e cila mundet të na shkasë; dritarja e përfundimit të negociatave në 2027 mundet të shkasë.
E kemi parë këtë në historinë e 30 vjetëve të procesit tonë integrues, që kemi pasur dritare, na kanë shkarë në mënyrë të vijueshme. Ne kemi qenë në vitet ’90, për këdo që nuk e di, ndër vendet të cilat konsideroheshin që duhet të ishin në bllokun e parë të anëtarësimit në Bashkimin Evropian, pavarësisht se ishim ndër vendet më të varfra.
Moderatori: E vërtetë është.
Bido: Ishte pozicioni i tillë gjeostrategjik që na favorizonte. U futën dhjetë vende në vitin 2004, pastaj diskutohej gjithmonë: “Shiko, në 2009 do të futemi”, pastaj në 2010, pastaj në 2015, pastaj në 2020 dhe jemi në vitin 2024 dhe kemi dritaren e radhës në vitin 2027. Nëse ne humbasim këtë dritare, ne nuk e dimë se kur vjen çasti tjetër. Kjo sfidë duhet të marrë përgjigje të qartë nga votuesit shqiptarë.
Dhe ka diçka, se unë s’jam ekzocentrik si natyrë, nuk duhet ta shohim Bashkimin Evropian thjesht si një ëndërr vlerash. Është një stacion që na mundëson dy gjëra: e para, jemi të barabartë, nuk jemi më pre e presioneve diplomatike të vendeve më të fuqishme; dhe e dyta është mundësi financiare. Çdo vend, ditën që ka hyrë në Bashkimin Evropian, është rritur në mënyrë galopante cilësia e jetës. Dhe ne duam që ta bëjmë këtë vend më të mirë. Unë s’dua që vajza ime të iki ndonjëherë nga ky vend, unë vetë s’e kam menduar të iki ndonjëherë. Prandaj, kjo është një sfidë.
Sfida e dytë e këtyre zgjedhjeve mundësohet nga sistemi zgjedhor. Ne kemi një sistem zgjedhor, që për herë të parë realisht mundet që qytetarët të përzgjedhin se kë do të votojnë, në mënyrë që të përçohet zëri i tyre në Kuvendin e shqiptarëve, dhe këtu vjen oferta ime individuale. Oferta ime individuale është që unë ftoj të gjithë bashkëqytetarët e mi të qarkut Vlorë, qofshin ata të Partisë Socialiste, qofshin ish-votues të Partisë Demokratike dhe të forcave të tjera, të gjithë votuesit, që nëse ata i besojnë një zëri që ka 17 vjet në jetën publike dhe mund të thonë shumë gjëra për mua, por s’mund të thonë që kam ndryshuar qëndrime, kam mbajtur të njëjtat qëndrime dhe kur më ka konvenuar, dhe kur s’më ka konvenuar, që ky zë të përçohet në Kuvendin e shqiptarëve; që problematikat e atij qarku, të cilat unë i kam adresuar, i kam përmendur, i kam lobuar në momente të caktuara kur kam mundësi për to, të jenë tashmë jo thjesht një zë në hapësirën e jetës sonë publike, që është diçka individuale që mund ta bëjë çdokush, por të jenë një zë në Kuvendin e shqiptarëve, në mënyrë që ne të mundet që problematikat e atij qarku dhe të komuniteteve të ndryshme që përbëjnë atë qark, të cilat janë të shumta, të mundet të përmenden në parlamentin e shqiptarëve, në mënyrë të vijueshme dhe të adresohen në institucionet shtetërore të këtij vendi.

Moderatori: E kuptoj. Pra, është dhe ky mekanizmi tashmë i politikëbërjes, që e ushtrojnë në mënyrë formale në parlamentin shqiptar. Po dua të di, është i lehtë tranzicioni nga një figurë, le të themi, me background akademik, me background, le të themi, studiues, historian të kalosh në politikë. Pasi, le të themi, historia kërkon objektivitet, normalisht dhe politika njihet si arti i së mundurës, por dhe pak arti i kompromisit. Si e bën tranzicionin ose si e balanconi këtë rolin nga historian ose nga background-i juaj në sferën politike?
Bido: Te këto cilësitë personale, unë kam qenë gazetar për shumë vite, mbi dhjetë vjet, në marrëdhënie ndërkombëtare jam profesor i asociuar, kam punuar në administratën shtetërore, domethënë, se kam bërë dy-tri punë gjithë jetën time dhe këto kanë qenë paralelisht, pedagog po ashtu.
Unë nuk besoj se ti duhet që këtë artin e kompromisit, që është politika, ta bësh përmes jo të vërtetës, ta bësh duke fshehur të vërtetën, duke e zbukuruar të vërtetën. Unë besoj se këtë mund ta bësh dhe troç dhe në këtë drejtim, nuk e kam parë kurrë veten time jashtë politikës, në kuptimin e gjerë të fjalës, në kuptimin e vërtetë të fjalës.
Unë kam qenë i depolitizuar deri përpara dy vjetësh, kam më shumë sesa 14 vite në administratën shtetërore, 15 vjet, 14 vjet në administratën shtetërore, në të cilën unë nuk kam ngatërruar kurrë mendimet e mia me punën; janë dy gjëra krejt të ndryshme. Qëndrimet e mia publike nuk kanë qenë kurrë në favor të një force apo të një tjetre, por në favor të së vërtetës kanë qenë.
Dhe nuk ke pse ta shohësh politikën thjesht si qëndrime militanteske ekstreme brenda një force të caktuar. Partia Socialiste e ka treguar këtë, Partia Socialiste ka treguar që ti mundet të kesh edhe mendime, le të themi, të ndryshme, të cilat jo gjithmonë do të përkthehen në politika, sepse në fund të ditës është një parti, që ka vendosur politikat e veta, ku ka shumica dhe pakica. Ti mund të jesh pakicë në një politikë të caktuar dhe mund të jesh shumicë në një politikë tjetër të së njëjtës forcë ku ti bën pjesë. Arsyeja pse unë kandidoj për Partinë Socialiste është se më përputhen shumica e parimeve dhe qëndrimeve, të cilat kjo forcë po vepron në përditshmëri. Nuk kam ndër mend që për gjëra për të cilat unë mendoj dhe që kam 17 vite, theksoj, në jetën tonë publike, unë të them ndryshe nesër. Mund të mos vendosë partia siç janë parimet e mia, dhe do ta pranoj këtë gjë dhe do të jem pjesë e asaj force, por gjithmonë duke thënë cili është mendimi im. Kompromisi, arti i kompromisit, nuk nënkupton të pavërtetën.
Ne në jetën tonë publike merremi me politikë gjithë ditën. Pse? Se merremi me parime, merremi me vlera, merremi me ide, merremi me analizë, të cilat në vetvete formojnë politika. Kështu që, kalimi nga politika në politikë aktive nënkupton që këto ide dhe këto parime, ti të mundesh që të gjesh terrenin për t’i aplikuar. Të mos jenë thjesht ide politike të artikuluara, po të mundet që të ndikosh dhe të lobosh në politikëbërje. Atë që e bëjmë çdo ditë. Çdokush që del në media dhe thotë një ide, e thotë për të bindur të tjerët, e thotë për të orientuar opinionin publik dhe politikëbërjen. Nga ky moment te pjesa që ti të lobosh dhe brenda politikëbërjes, në mënyrë që të realizohet ideja jote, nuk është ndonjë distancë e madhe.

Moderatori: Në fakt, mua më pëlqeu përgjigjja juaj për sa i përket objektivitetit brenda partisë, pasi në 2025-ën nuk ka një ideologji të prerë me thikë majtas, djathtas; pra ti ke një lloj fragmentarizmi që mund të zgjedhësh disa, le të themi, orientime politike të partisë, të cilat janë koherente me qëndrimet e tua; ka disa të tjera, për të cilat mund të ketë përmirësime në këtë rast, dhe demokracia e brendshme është përherë e shëndetshme dhe në mendimin tim, pra duhet nxitur. Doja ta shtrija pyetjen në terren. Cili do të jetë fokusi juaj praktik në qarkun e Vlorës? Ka ndonjë politikë specifike, të cilën do të loboni të adresoni apo që keni më pranë zemrës, në këtë rast?
Bido: Shiko, unë po kandidoj për të qenë përfaqësues dhe ky është një term, i cili shpesh herë nuk është kuptuar në këto 30 vite nga “përfaqësuesit” politikë. Përfaqësues do të thotë që ti të jesh zëri i qytetarëve në Kuvend dhe jo thjesht si përçues problemesh, por edhe si lobues.
Zona në të cilën unë jam bazuar është Saranda, ku jam lindur dhe jam rritur, është Delvina, prej nga kam origjinën, gjithë origjinat e mia denbabaden, më saktë origjina nga ana e babait. Origjina nga ana e mamasë është gjysma Delvinë, gjysma është Kurvelesh, Labëri dhe Konispoli, Finiqi, Himara, zona të cilat unë kam folur në mënyrë të vijueshme në jetën time publike dhe kam adresuar çështjet dhe problematikat e tyre.
Si përfaqësues, nënkuptoj që do të jem zëri i tyre në Kuvendin e Shqipërisë, nënkuptoj po ashtu që problemet të cilat ata kanë, të cilat s’janë të pakta, ne kemi probleme me hipotekat. Ne kemi problem me zhdërvjellësimin, pavarësisht se ka shumë progres të hatashëm në zhdërvjellësimin e shërbimeve publike. Ne kemi ende problem që këto shërbime publike, të vijë momenti që të zerohen për qytetarët, pavarësisht se për mua jemi ndër vendet avangardë kur vjen puna në shërbimin e drejtpërdrejtë në shërbimin ndaj qytetarit, prapë ka akoma hapësirë për zhvillim.
Ne kemi po ashtu, jemi në një moment kyç, për sa i përket zhvillimit turistik të rivierës shqiptare. Riviera shqiptare është në momentin që mund të bëjë kalimin cilësor nga turizmi vetëm bregdetar në një paketë të mirëfilltë turistike, e cila përfshin pasuri që vendi ynë i ka të pakrahasueshme. Kemi mal, kemi kulturë, kemi hapësira arkeologjike, kemi fshatra karakteristike, të cilat nuk i kanë parë dhe një pjesë e banorëve të zonës. Domethënë, të gjithë e dinë Butrintin, por jo të gjithë kanë shkuar në Foiniken antike.

Moderatori: Unë jam fajtor, unë nuk kam qenë në Butrint.
Bido: Në Butrint, jo? Në Foinike, jo e jo, që është një hapësirë arkeologjike e rrallë, për sa i përket vlerës arkeologjike, një peizazh natyror i hatashëm. Ne themi për hiking në veri, ndërkohë që Kurveleshi është më i lartë në male sesa veriu. Ne themi… apo Sopoti në Delvinë, apo brezi kufitar në Finiq dhe në Konispol, Rrëza pra.
Ne themi që kemi hapësira karakteristike, po shumë pak kanë vajtur dhe kanë parë, me përjashtim ndoshta të Himarës fshat që është e bukur, Dhërmiut, Palasës. Pak kanë parë Senicën edhe Tatzatin, dhe Shën Ndreun, dhe Dhrovjanin, të mos i përmend me radhë, edhe Mursinë dhe fshatrat e tjera karakteristike, të cilat kanë një bukuri arkitekturore.
Nëse ky turizëm kthehet në një paketë të mirëfilltë që i ofrohet turistit, ne do të tejkalojmë momentin e turizmit backpack, ku jemi sot faktikisht, për të shkuar në një ofertë që do të sjellë së pari, zhvillim të zonës, më shumë të ardhura për banorët; së dyti, do të sjellë ripopullimin e zonave të shpopulluara.
Të marr një shembull: Delvina është çerek ore nga Saranda. Nuk ka asnjë arsye që, ndërkohë që Saranda është kulmi i turizmit, një ndër kulmet e turizmit në Shqipëri, Delvina është drejt shpopullimit. Nëse do të integrohej oferta turistike që do të përfshinte gjithë këtë hapësirë, Delvina do të ishte, do të kthehej në madhështinë e vet. Kurveleshi, Kuçi, Labëria.

Moderatori: Pak a shumë si një punë jastëku, për të zhvendosur atë zhvillimin, mbizhvillimin e zonës së Sarandës, le të themi të ketë një ndërtim.
Bido: Labëria, lumi i Vlorës është çerek ore – njëzet minuta nga Qeparoi, nga bregu, nga atje ku ne kemi dyndjen e madhe. Oferta turistike, nëse do të shkonte lart, ku është edhe Amantia, një qytet ilir i rrallë për nga bukuria e vet, por që pak e kanë vizituar, dhe kur e kanë vizituar pak shqiptarë, shumë pak të huaj, se s’është në ofertën turistike sot. Nuk e dinë njerëzit që shkojnë aty. Nëse ne do ta bëjmë këtë gjë, ne do të shihnim që Labëria do të rigjallërohej. Tashmë ekzistojnë mundësitë. Pse? Sepse turizmi ka arritur në atë nivel të lartë, në numër në shifër, që është hapi i parë.

Moderatori: Dymbëdhjetë milionë.
Bido: E dyta, sepse infrastruktura që deri dje mungonte, s’ekzistonte fare, sot të jep mundësinë që ti ta ofrosh këtë paketë. Tani ka nevojë që gjithë kjo të ngjizet, pra, të gjitha politikat qeveritare të cilat janë ndjekur të paktën dhjetëvjeçarin e fundit, të ngjizen, nga ndërhyrje të tek-tukshme të kthehen në një paketë të mirëfilltë, që do të sillte zhvillimin e zonës, më shumë të ardhura për banorët, më pak përqendrim te “dua një punë shteti”, më pak përqendrim te “dua të iki për emigrim” dhe krejt e kundërta: rikthim, investim dhe zhvillimin e një jete të mirë këtu, përfshirë këtu, edhe një herë e theksoj, shërbime më të mira publike, zgjidhjen e çështjes së hipotekës, e cila është e papranueshme, por fatmirësisht jemi drejt fundit, sepse dixhitalizimi i hipotekës, që ka qenë gangrena më e madhe, mbaron në 2025-ën, falë angazhimit edhe të Bashkimit Evropian në këtë proces, pa dyshim, falë qeverisjes së Partisë Socialiste, çka do të mundësojë dhënien fund të një gangrene historike, të cilën unë sa jetoj, dhe ti besoj këtë gjë mban mend, e quajmë normale anormalen tonë, do të vijë momenti që anormalja jonë të mos jetë më normale dhe të kthehemi në normalitet, siç e quan dhe Bashkimi Evropian.

Moderatori: Mbaj mend ka qenë dhe ajo historia e vrimës në hipotekë, nuk e di, por që e tregojnë shpesh. Keni të drejtë në fakt. Edhe unë vetë, kur i përket paradigmës së zhvillimit në Shqipëri, shikoj, normalisht kryeqyteti i zhvilluar, por duhet një farë, nga pikëpamja e zhvillimit, një pikëpamje e zhvillimit rajonal, pra, rajone të caktuara, të fokusohen siç po thoni ju në paketa të caktuara për të dhënë zhvillimin e tyre. Nuk mund të bëjmë “mini me” çdo qytet të mundshëm, nuk mund të jetë çdo qytet si Tirana ose si Vlora, por të arrijnë që, nëpërmjet politikave incentivizuese të qeverisë, të ketë më tepër investime në ato zona ku ndoshta nevojiten më tepër investimet. Është në vetvete politikë e majtë, Bashkimi Evropian e bën, sepse Bashkimi Evropian nuk lejon që vendet e Lindjes, që ju thatë në 2004 të kishin një disbalancë koherence sociale me vendet e Perëndimit, që sillte emigrimin, sillte shumë probleme të tjera, pra, duhet balancuar. Dhe dua ta lidh tashmë me pjesën…

Bido: Mund të të bëj një ndërprerje këtu?

Moderatori: Patjetër.

Bido: Sa larg është Novosela nga Vlora? Sa larg është Kanina nga Vlora? Ishte shumë larg pa u bërë rruga e re. Sa është sot? Sa është Armeni? Sa është Brataj? Sa është Kota, qoftë nga Vlora, qoftë nga Himara? Kanë qenë pesë orë larg detit. Sot janë afër. Delvina nga Saranda, të thashë, është çerek ore. Rrëzoma është çerek ore. Ka qenë një orë për të vajtur në Tatzat, që sot është çerek ore. Konispoli ka qenë fundi i botës, Ninati i Hasan Tahsnit dhe i Bilal Xhaferit kanë qenë fundi i botës. Dhrovjani, Shën Ndreu, Dhivri, fundi i botës. Sot janë afër.
Ajo që na mungon, është kjo pamja më e gjerë, që besoj do të kemi mundësi që të elaborohet në mandatin e ardhshëm, që këto vende nga syri “të ikim në qytetin kryesor” apo syri më i keq “të ikim jashtë shtetit”, të kthehen në të kundërt, që ata që janë jashtë shtetit të mund të kthehen, sepse janë afër, ka mundësi, do të vijnë turistë, do të harxhojnë lekë aty, do të mund të zhvillojnë turizmin, ekonominë e kështu me radhë.

Moderatori: Le të themi, bazat janë bërë, sepse ju përmendni infrastrukturën. Janë thjesht këto ndërhyrjet e vogla të fundit për të kthyer në sinergji. Ngjizja, edhe ndezin në fakt, se unë shikoj Voskopojën, se dolëm pak jashtë temës, por edhe Voskopoja në këtë lloj mënyre ka filluar dhe është bërë si pol turistik në Korçë dhe vetë Korça në vetvete. Për sa i përket qarkut Vlorë dhe situatës politike atje, disa përfaqësues të minoritetit grek janë parë nëpër tubime të Partisë Demokratike jashtë vendit dhe kanë krijuar tensione në marrëdhëniet dypalëshe, midis Shqipërisë dhe Greqisë. Si e shihni këtë zhvillim dhe sa e dëmshme mund të jetë për Shqipërinë në fund të ditës kjo retorikë nacionaliste, pasi në fund të ditës Greqia është një nga vendet që duhet të aprovojë hyrjen e Shqipërisë në BE, nëse bëhet fjalë në 2027-ën ose më vonë.
Bido: Unë kam një problem shumë të madh kur flitet për minoritetin grek, poshtë Vjosë dhe mbi Vjosë e ndaj. Minoriteti grek dhe shqiptarët jetojnë në paqe, në harmoni, në vëllazëri. Unë kur sëmuresha, minoritare ishte ajo komshia që kujdesej për mua, e mamaja për fëmijët e saj, dhe gjashtëmbëdhjetë vjeç e kemi mësuar kush është lab, e kush është grek, e kush është çam. Jemi të gjithë shqiptarë të asaj zone, që ca flasin greqisht, ca flasin shqip. Ne që flasim shqip se jemi shqiptarë, hedhim ndonjë batutë në greqisht, se shprehjet frazeologjike nuk janë njësoj në çdo gjuhë, dhe kur janë në greqisht, e themi në greqisht. Ata që janë grekë, që flasin greqisht me njëri-tjetrin, me ne flasin shqip. Nuk ekzistojnë këto lloj ndarjesh.
Pse e them këtë? Sepse kur themi që disa përfaqësues të minoritetit grek bëjnë këtë gjë, ne në fakt gënjejmë. Përfaqësues të minoritetit grek janë ata të cilët minoriteti grek voton. Voton minoriteti grek, zgjedh me 95% në Dropull kandidatin e Partisë Socialiste, zgjedh me 60%, me përjashtim të zgjedhjeve të fundit që ishin tre kandidatë. Herët e tjera është 60-70% në Finiq kandidati i Partisë Socialiste. Zgjedh minoriteti grek në këto dy bashki, pra ku është minoriteti grek, kandidatin e Partisë Socialiste me shifra alarmante të larta, që duhet të na shqetësojnë për demokracinë kaq të larta dhe ne themi përfaqësues të minoritetit grek ca individë, të cilët s’marrin votë të minoritetit grek dhe qëndrojnë me paterica, si edhe këtë herë, se i pamë listat, si kandidatë, të cilët pikërisht se s’marrin dot votën, do të bëhen deputetë nga listat e mbyllura.
Përfaqësuesit e minoritetit grek në Shqipëri nuk kanë prodhuar në këtë vend, kurrë probleme me shtetin grek. Përfaqësuesit e nacionalizmit politik grek, nacionalizmit politik, hiqja grek, sepse keqkuptohet po ta them, kur themi minoritet, të nacionalizmit politik në Shqipëri, një moment kanë qenë dhe shqiptarë përfaqësues të nacionalizmit politik, shumicën e kohës janë këta. Përfaqësuesit e nacionalizmit politik pa ngjyrime prodhojnë probleme. Minoriteti s’ka prodhuar. Minoriteti është minoriti i Vasil Mesopotamidhit, që ka qenë gjeneral në ushtrinë shqiptare, është minoriteti i Irini Qirjakos, që këngët e saj i dëgjon dhe ti, është i Panajot Panos, që besoj kur flasim për futboll, na vete mendja te Panajot Pano direkt, ky është minoriteti. Këta individë, të cilët përdorin dhe hanë bukën e gojës përmes krijimit të përplasjeve me qëllime destruktive ndaj Shqipërisë, sipas variantit “Për inat të vjehrrës, shkojmë me Millonain”, se kjo ndodh, këta nuk janë përfaqësues, se nuk i voton minoriteti. Është kaq e thjeshtë. Këta individë, të cilët le të themi kanë gjetur hapësirë në listën e mbyllur, për të qenë dhe një mandat tjetër patericë në parlamentin e Shqipërisë, do të përfaqësojnë atë që përfaqësojnë.
Qytetarët do të votojnë atë që do të votojnë. Kanë alternativën më të mirë të mundshme, në gjykimin tim, nga Partia Socialiste, për të votuar. Në qarkun e Vlorës është Vasil Llajo, një nga doktorët dhe sipërmarrësit, po doktor në radhë të parë, sarandjot dhe doktor në radhë të parë, më të mirë që ka ky vend. Kanë alternativën, pra, se kë të votojnë dhe kanë alternativën se nga kush do të përfaqësohen, sepse në fund të ditës, problemet nuk kanë dallime fetare, etnike, krahinore. Hipoteka njësoj është problem. Oborri i shtëpisë, që nuk është i hipotekuar në Alik, nuk ndryshon nga oborri i shtëpisë që nuk është i hipotekuar në Berdenesh, është njësoj dhe përfaqësuesit janë, përfaqësuesit e vërtetë. Ata të cilët marrin karta dhe bëjnë zhurmë, do të vazhdojnë të bëjnë jetën e tyre, të bëjnë këtë gjë dhe nuk do të bëjnë asnjëherë punë.

Moderatori: Kuptoj. Në fakt, jemi dhe në periudhën e tri P-ve, siç thotë dhe Ester Kembël: populizëm, polarizim dhe post së vërtetës. Do të doja të bëja dhe një pyetje, për sa i përket rolit tuaj tashmë, si ish-drejtori i Arkivave, sepse ju jeni shprehur që Shqipëria nuk ka bërë ende një ballafaqim të plotë me të kaluarën, për sa i përket ndoshta edhe periudhës së komunizmit, po tashmë në politikë, çfarë duhet të bëjë me tepër politika, është ende politika që mund të marrë një rol më aktiv në këtë proces?
Bido: Sikur politika të mos marrë rol aktiv, do të ishte shumë mirë. Fatkeqësia që na ka ndodhur është që ne kur themi një figurë historike, na lidhet, të paktën deri në vitet 2010 apo 2015, na lidhej automatikisht me tifozërinë e dy kaheve politike, që ishte pro ose kundër asaj figure. Sa më pak të marrë pjesë politika në këtë proces, dhe sa më shumë të thuhet e vërteta, pra, elementi gri, s’ka njeri të bardhë dhe të zi, kanë të gjithë grinë e vet, ca e kanë shumë më të bardhë, ca e kanë shumë më të zezë, por në këtë spektër duhet thënë e vërteta. Dhe sa më pak të marrë pjesë politika, aq më mirë është.
Unë nuk e kam problem të them mendimin tim, e kam thënë dhe si drejtor i Arkivave në të kaluarën, më saktë e kam thënë dhe teksa isha drejtori i Arkivave në të kaluarën, duke e bërë të qartë që kjo s’ka të bëjë me drejtorin e Arkivave, sepse secili individualisht ka mendimin e vet. Unë jam specialist në atë fushë, nuk fsheh njohuritë e mia për shkak të pozicionit shumë të përkohshëm dhe karriges shumë të përkohshme që kam, por duke e bërë të qartë që ky është opinioni im, për këto arsye, duke e argumentuar dhe duke e ndarë në mënyrë të qartë nga pozicioni i punës.
Të ta them pak ndryshe. Kur fillova, këtu e nëntë vite më parë, si drejtor i Përgjithshëm i Arkivave, më thoshin ca miqtë e mi: “Shiko, shko atje, merr ca dokumente që t’i kesh për studime”, jo merri, por: “Merr kopje, t’i kesh për studimet e tua, ke rastin e artë.” Unë u thosha: “Jo.” Unë s’kam punuar ndonjë ditë brenda në Arkiv me dokumente arkivore. Unë garantova që dokumentet të ishin online, të punohej nga shtëpia. Sepse në punë nuk më dilte dhe koha që të merresha, plus që e kam dhe psikologjike, unë dua atë qetësinë time në shtëpinë time që të punoj dhe të studioj. Në punë je menaxher. Në punë nuk të intereson është i majtë, i djathtë, i kuq, i zi, shqiptar, grek, maqedonas e ku e di unë, ai personi të cilit ti i shërben, sepse ti bën detyrën tënde.
Larg qoftë dita kur tek Arkivat për shembull, do të shkojë dikush që të bëjë historianin në zyrën e Arkivit, dhe menaxherin në shtëpi, sepse në fakt është pozicion menaxherial. Duhet të bësh punën e menaxherit aty, dhe pastaj, këtu është një kompromis që unë e kam bërë herët me veten, që unë jam vetvetja, nuk e ndryshoj këtë për asgjë, për asgjë dhe për askënd, dhe në çastin që e bëj kompromisin, deklaroj arsyet pse e bëj kompromisin, duke thënë shumë qartë cili është mendimi im, çfarë kompromisi bëj dhe pse e bëj, por duke qenë gjithmonë vetvetja. Institucionet duhet të shëndoshen duke qenë vatra të depolitizuara, vatra menaxheriale, të cilat kuptohet nga të gjithë që janë karrige të përkohshme, në emër të së mirës publike. Kjo e fundit ndoshta na mungon.

Moderatori: Jo, të dyja fjalitë e fundit, e përkohshme dhe e mirë publike janë të rëndësishme të kuptohen nga kushdo që ka një pozicion të lartë publik, le të themi, që asgjë s’është e përhershme dhe sidomos është e mira publike që mbizotëron në fund të ditës. Edhe politika, mendoj, është shumë mirë që njerëzit e shikojnë si mision, jo si profesion.
Bido: Patjetër, politika nuk është profesion.

Moderatori: Pikërisht, pra, po them është mision për shumicën, por ka dhe njerëz që e shikojnë si profesion, fatkeqësisht. Do të kalojmë në një rubrikë që janë pyetje të shpejta, mund të merrni dhe kohën tuaj për përgjigjen këtu. Një figurë historike që ju frymëzon.
Bido: Mihal Grameno. E kam përgjigjen më të thjeshtë të mundshme. Do ta arsyetoj?

Moderatori: Patjetër, të lutem, mund ta elaboroni.

Bido: Dua të di, do të doja shumë të isha një ditë me Mihal Gramenon dhe të kuptoja ditën e tij, sepse në të njëjtën ditë ai ishte doras në vrasje, në kuadër të çetës së Çerçiz Topullit, për arsye patriotike, njëherazi drejtues i shoqatës “Lidhja Ortodokse e Korçës”, njëherazi botues i gazetës “Koha”, njëherazi anëtar i disa forumeve akademike dhe në fund, poet. “Për mëmëdhenë” për shembull është e Mihal Gramenos, që besoj e dinë të gjithë: “Vraponi burra, se s’ka më pritë.”
Se si ai arrinte që në një ditë të kishte pjesën romantike, që e këndon poezia, me pjesën revolucionare, pjesëmarrja në çetën e Çerçizit, te pjesa akademike, publicistike, që është gazeta, po e them akademike, se atëherë gazetat ishin pak më të thella sesa janë sot, nuk ishin thjesht publicistikë, dhe aktivizmi, që ishin shoqatat, të cilat kishin produkte, kjo gjë më ka afasionuar në mënyrë të vijueshme.

Moderatori: Nëse mund të udhëtonit në një periudhë historike, cila do të ishte?
Bido: Sot.
Moderatori: Sot? 2025-ën?
Bido: Patjetër, për arsyen se unë jam natyrë që më pëlqen të qenët safe. Ne jetojmë në epokën historike të njerëzimit më të mirë. Është periudha më e gjatë pa një luftë të përbotshme në historinë e njerëzimit, me një diferencë të hatashme. Me një diferencë mbi 40-vjeçare, nga ’45-a deri më sot. Ka mundësuar zhvillim, ka mundësuar jetë më të mirë, ka mundësuar jetë më të thjeshtë, ka mundësuar zhvillimin teknologjik, ka mundësuar zhvillimin shoqëror, ka mundësuar mirëushqimin, ka mundësuar shumë gjëra, të cilat nuk i shohim, sepse duke jetuar këtë përditshmërinë, riskojmë të futemi në qaramanë.
Ftoj këdo që më dëgjon tani dhe thotë “Ça thotë ky?”, të pyesë gjyshen e vet, siç e ngacmoj unë shpesh gjyshen time, që lavdi Zotit është gjallë në moshën e saj. Siç e pyes shpesh: “Ça hanit?”, pyetje shumë të thjeshta, “Si flinit?”, “Ça bëtë në luftë, ku u fshehët?”, “Si visheshit?”, “Si u sëmurët, si u shëruat?”, për të kuptuar që ne jemi në epokën më të mirë të njerëzimit, dhe pse jo në të ardhmen? Sepse në të ardhmen nuk e dimë se si do të jemi.
Ne kemi arritur një kulm që, të paktën nga viti ’80, probabiliteti që ky kulm të fillonte rënia, nga viti ’80, probabiliteti historik është që në vitin ’80 duhet të fillonte rënia. Jetojmë akoma dhe 50 vjet pas vitit ’80, jetojmë, 45 vjet pas vitit ’80, jetojmë në një kreshendo të periudhës më të mirë që ka parë historia e njerëzimit.

Moderatori: E vërtetë është. Në fakt, këtu studimet sjellin dhe rolin e medieve sociale, pra është një loop, i cili do, s’do, pra nëse informohesh vetëm me lajme negative, të cilat nxisin dhe hate speech-in ose nxisin dhe psikikën e njeriut, njeriu mendon që jemi drejt regresit, por në fakt çdo studim, dhe lindshmëria foshnjore në vendet në zhvillim, të ardhurat për frymë, norma, le të themi, e kalorive që merr një person në botë janë të gjitha, le të themi, indikatorë të cilët janë në progres. Është shumë e vështirë që njerëzit ndonjëherë ta bëjnë këtë lidhje me faktet që janë. Nëse do të kishit një libër historie që do të rekomandonit dikujt që mund të dojë të dijë më mirë për historinë e shqiptarëve, cili mund të ishte ai libër? Ndoshta, ju mund të keni disa, por një…
Bido: Është shumë e vështirë kjo si pyetje, që të përzgjedh një libër historik. Do të përzgjedh një, që është “Esat Pasha” nga Ilir Konomi, për arsyen se është një figurë, e cila dukshëm është e zezë në historinë tonë kombëtare. Iliri ka bërë një studim objektiv, cilësor dhe të mirëshkruar, mund të lexohet si roman, duke treguar të gjitha nuancat, ai figurë e zezë mbetet, po të gjitha nuancat e Esat Pashës.
Po pse? Arsyeja është për të kuptuar se si në momente të vështira, që ne s’jetojmë sot, në momente të vështira, për arsye egoje dhe kundër së mirës publike, ca njerëz përzgjedhin të dëmtojnë të mirën publike dhe ca të tjerë, që janë antipodi i tyre, përzgjedhin që në momentet më të vështira, pa nevojën e sakrificës sublime, pa nevojën e vdekjes, të dëshmorit etj. etj, sepse kjo është një thirrje që është thirrje ekstreme, finale, vetëm kur vjen momenti, nuk ka nevojë ta bëjmë këtë në jetën tonë, se s’e kemi arsyen, jetojmë në periudhë të mirë, veprojnë për të mirën publike, duke sakrifikuar. Duke sakrifikuar, por duke fjetur gjumë rehat natën. Dhe unë besoj se njeriu kur arrin të flejë gjumë rehat natën, nga çfarë ka bërë ditën, ka realizuar një nga qëllimet madhore të veta, që është lumturia. Unë besoj ky është qëllimi im final i jetës.

Moderatori: Edhe në piramidën e Maslow-t, le të themi është shkalla e fundit e piramidës. Nëse do të mundnit të shkruanit një libër për një figurë historike pak të njohur të shqiptarëve, por që e meriton të njihet më tepër, cili do të ishte?
Bido: Mihal Grameno, prapë.
Moderatori: Mihal Grameno, ok. Pyetja e fundit: Ngjarja më e rëndësishme në historinë e Shqipërisë? Pra, cila është ngjarja më e rëndësishme dhe ajo që nuk i është dhënë vëmendja, por që është përsëri ngjarje e rëndësishme.
Bido: Ngjarja më e rëndësishme e historisë së Shqipërisë është pavarësia e Kosovës.
Moderatori: Ok, po prisja pavarësinë e Shqipërisë.
Bido: Jo, sepse pavarësia e Shqipërisë ishte një betejë dhe një luftë e ndihmuar në syrgjynosjen e trevave shqiptare vetëm në kufijtë tanë nga rrethanat e kohës, pra “fitorja” do të ishte ajo luftë e cila të prodhonte Shqipërinë e katër vilajeteve. Mbetja e një Shqipërie më të vogël ishte…
Moderatori: Ishte ca mijë metra katrorë, apo është më tepër?
Bido: Ishte. S’ka rëndësi sa metra katrorë. Rëndësi ka… Se prapë, e kam bezdi nacionalizmin folklorik. Rëndësi ka që Kukësit i ka munguar tregu, edhe prandaj Kukësi nuk është i zhvilluar, sepse tregu është Prizreni. Dhe prandaj Kukësi, pas pavarësisë së Kosovës ka një zhvillim më të madh sesa kishte më parë. Rëndësi ka që ne na ka munguar tregu që do të mundësonte, në epoka të ndryshme, me zhvillime të ndryshme, sepse në vitet ’30 duhej bujqësia. Ne na ka munguar pllaja e Kosovës.

Moderatori: Dhe Konica thotë që i është lënë pjesa më…
Bido: Pikërisht, dhe do të ishim shumë më të pasur sot. Në vitet ’60-’70, është është periudha e industrisë, ne na ka munguar mundësia që hidroja jonë me qymyrin e Kosovës të mund të integroheshin dhe do të ishim shumë më të pasur sot, dhe do thuash pse s’jemi sot? Sepse nëse do të ishte në atë kohë, pasuria është diçka që ecën me shpejtësi progresive të lartë, pra nuk ecën që sot erdhi momenti që mund ta bëjmë këtë bashkarisht dhe duhet të jemi shumë mirë. Jo, sepse po ta nisnim atëherë, do të ishim shumë herë më lart. Ecën në mënyrë eksponenciale pasuria kombëtare.
Pra, pavarësia e Shqipërisë erdhi si një moment i një beteje të shqiptarëve, por gjysmë të suksesshme, dhe që do të ishte e pavarur Shqipëria ishte dhe si pasojë e ndërthurjes mes betejës dhe interesave të disa prej fuqive të mëdha. Kjo mbetje e Shqipërisë së vogël ka pasoja negative. Pavarësia e Kosovës, nga ana tjetër, është një dritare e vogël historike, që po të mos kishte ndodhur atëherë, nuk do të ndodhte.

Moderatori: Pra, ka qenë dritarja në atë vit, po të mos kishte, ok.
Bido: Momenti që e ndryshon është viti 2001, qoftë me sulmet në Amerikë, qoftë me mbylljen e çështjeve të Rusisë me Çeçeninë. Ai moment i marrëdhënieve ndërkombëtare, nëse 2001-shi, nëse lufta s’do të kishte ndodhur, pra, në ’99-ën, nëse në 2001-shin nuk do të ishte kapur drita e çlirimit të Kosovës, pavarësia është rrjedhojë e çlirimit, nuk e dimë se si do të kishte shkuar.
Prandaj kjo kapja e dritares në momentin e duhur, pasi kishin mbaruar luftërat në Jugosllavi, se atëherë s’do të kishte vëmendje Kosova, para 2001-shit, që është momenti i ndryshimeve epokale në marrëdhënie ndërkombëtare, siç kishim njohur deri në atë moment, është një dritare që shqiptarët me intuitë, me zgjuarsi, me rryma të ndryshme, ç’rëndësi ka, arritën që të kapnin një dritare, e cila të vjen një herë në nuk e di sa vjen.
Domethënë, pas atij momenti s’ka ardhur më kjo dritare. Prandaj kishim një pavarësi me shumë kushte, prandaj kemi shumë negociata sot, sepse s’ekziston më dritarja që ishte. Po të ishte ajo dritare, do të ishte pavarësia me më pak kushte, s’do të kishte negociata sot e kështu me radhë.
Prandaj, ky besoj se është momenti historik më i rëndësishëm i kombit tonë, sepse ne jep mundësinë e, prapë edhe një herë larg nacionalizmit folklorik, se shumë mund të na dëgjojnë dhe s’e kanë këtë për shembull që kam unë, që them e dua patriotizmin, na jep mundësinë që ne të jemi një faktor më i madh në marrëdhëniet ndërkombëtare, që do të thotë më me interesa, që do të thotë mund të marrim më shumë fonde, që do të thotë mund të përqendrohemi më shumë në të mirën publike tonën, përtej arsyes që unë e kam shumë të fortë, patriotizmit, që besoj se…

Moderatori: Në fakt, patriotizmi është e kundërta, nuk ka lidhje me nacionalizmin, është nëse e do vendin.
Bido: Patriotizmi me nacionalizmin humanist janë ok, nacionalizmi folklorik dhe ai shovinist janë jo ok, për të qenë korrektë në terminologji. Moment i cili do të donte më shumë vëmendje, unë besoj se është Kongresi i Drejtshkrimit i ’72-shit, që po ashtu është një superdritare dhe është ndër aktet e pakta të regjimit komunist, që s’ka ideologji atje, s’ka elementet e kritikueshme. Është momenti kur u mund që në Tiranë të mblidheshin nga Kosova, nga Maqedonia e Veriut, nga ish-Jugosllavia, pra; nga arbëreshët. Po të pritej viti ’81, do të ishin dhe arvanitas. Humbëm arvanitasit për këtë gjë.
Moderatori: Ok, po të ishte bërë më vonë thua.
Bido: Po të ishte bërë në ’81-shin, sepse në ’81-shin është momenti kur arvanitasit mundet të ishin.
Moderatori: Do të ishin bërë ndryshime, thua në pjesë, apo?
Bido: Do të ishin dhe arvanitasit pjesë e standardizimit të gjuhës shqipe, sepse në ’81-shin hapet dritarja në Greqi. Janë momente.
Moderatori: Megjithatë, ka pasur kontestime, në mos gaboj, nga ana e gegnishtes në përfshirje.
Bido: Ka pak rëndësi kjo, rëndësi ka kompromisi. Sikur të ishte gegnishtja gjuhë standarde, patjetër është e bazuar në toskërishte standardja, sikur të ishte gegnishtja, do të kishte ankesa nga toskët. Rëndësi ka që në ’90-ën, kur ne filluam të themi “Poshtë Shqipëria, rroftë Greqia, Italia” gjithë vendet e tjera, se ishim më të varfrit në rajon; kur Serbia thoshte “shiftarët” edhe “albancët”, kur çdokush, pra, tentonte që të përçante, nëse ti do të kishe çështjen e gjuhës në ’90-ën, cila është gjuha jonë, do të riskoje kohezionin social. Të mos harrojmë që në ’97-ën është tentuar kjo nga shërbime të huaja. Po e ke shumë aktive në ’97-ën, veriorët dhe jugorët.
Moderatori: Po, po. Përçarja veri-jug.
Bido: Pikërisht, dhe këta janë nga shërbimet e huaja. Nëse shërbimet e huaja do të kishin ca baza, siç është mungesa e një gjuhe standarde, shkrimi i gjuhës me disa standarde.
Moderatori: Do të ishte shumë e lehtë, thuaj.
Bido: Do të ishte shumë i fortë funksioni i këtyre shërbimeve. Pra, ky është një moment, i cili në kuptimin gjeostrategjik, në kuptimin politik dhe në të gjitha kuptimet e tjera përtej kulturës, pra, gjuhëtarët dhe njerëzit mund të kenë të drejtë të thonë pse u bazuan në toskërishte. Edhe unë them që paskajorja për shembull, e përdorim ne paskajoren edhe s’është në standard, duhet të jetë. Po këto janë çështje kulturore, gjuhësore sensitivitetesh.

Moderatori: Ok, pra thelbi është…
Bido: Që thelbi politik dhe….
Moderatori: Patën kompromis.
Bido: Marrëdhëniet ndërkombëtare dhe i funksionit gjeostrategjik dhe i mirëqenies shoqërore, se duhet të kuptojmë që mirëqenia nuk është individuale, po s’qe mirë shoqëria, nuk jeton dot mirë, është i tillë që duhet të kishte më shumë peshë në diskutimin, në rëndësinë që ka opinioni i gjerë mbi rëndësinë e këtij akti.
Moderatori: Ardit, shumë, shumë faleminderit për kohën tuaj dhe suksese në karrierën tuaj, tashmë politike.
Bido: Faleminderit shumë!